Filosofische meditaties over een koan
In de reeks persoonlijke samenvattingen over het boek
Bergen en rivieren. Filosofische meditaties naar aanleiding van een koan van Giovanni Rizzuto is dit de vijfde. Hierna volgen er nog twee.
Simon, Zen.nl Haarlem
Dit pittig boekje leest als één grote koan. Hoewel Rizzuto (59) toegeeft dat filosoferen om het filosoferen een westerse uitvinding is, gaat het hier om een ‘reflectie op de ultieme ervaring’. Deze verlichtingservaring (
satori) komt in drie algemene stadia. Die vindt de lezer terug in de koan, in dit boekje en op het pad van Satori.
Allereerst de koan zelf, die zenmeester Ching-yuan Wein-shin uit de Tang-dynastie ooit deelde:
Dertig jaar geleden, voordat ik de studie van Zen begon zei ik: ‘Bergen zijn bergen, rivieren zijn rivieren.’
Nadat ik het inzicht had verkregen in de waarheid van Zen door het onderricht van een goede meester, zei ik:
‘Bergen zijn geen bergen, rivieren zijn geen rivieren.’
Maar nu, nu ik de plaats van uiteindelijke rust bereikt heb, zeg ik:
‘Bergen zijn werkelijk bergen en rivieren zijn werkelijk rivieren.’
Denk je data deze drie opvattingen hetzelfde zijn of verschillend?’
Bergen en rivieren zijn objecten in onze werkelijkheid. De auteur beschrijft aan de hand van citaten uit een rijke schakering van literatuur en filosofie het vanzelfsprekende denken in tegenstellingen. ‘Dit is dit en dat is dat’, vanuit de aanname dat dingen een onveranderlijke identiteit of essentie bezitten. Descartes (1596-1650) en de opkomende natuurwetenschap verwoordden dit wereldbeeld. Sinds die tijd leven we in een universum waar er een onoverbrugbare kloof bestaat tussen subject en object.
Niet zijn
In ieder hoofdstuk laat Rizutto vanuit verschillende perspectieven ons de illusies van de dualiteit doorzien. De tegenstellingen waar we zo aan gewend zijn geraakt hebben ‘zijn’ niet gescheiden. Zij hebben een gemeenschappelijk iets dat de eerste werkelijkheid overstijgt (transcendeert). Veelvuldig refereert Rizzuto ook aan het Taoïsme dat het beeld van de Tao schetst als leegte en vormloze vorm. Bergen en rivieren verschillen hier niet, ze zijn uitwisselbaar geworden.
Werkelijk zijn
De auteur betoogt vervolgens dat de verlichtingservaring van het ‘niet zijn’ niet de laatste fase is. In de alledaagse werkelijkheid zal deze ervaring namelijk hier een plaats moeten krijgen. Uiteindelijk treedt in de derde fase van de zenweg het ‘derde oog’ in werking. We kunnen nu zowel het onderscheid als de eenheid zien. Door oefening leren we naar de wereld te kijken als eenheid van eenheid en veelheid, zijn en worden.
Terecht vraagt Rizutto in navolging van Dogen zich af waarom deze oefening dan nodig is. Is ‘werkelijk zijn’ niet onze natuur? Het antwoord dat Dogen uiteindelijk geeft, is dat meditatieve praktijk en verlichting identiek zijn. Met veel inspirerende anekdotes laat Rizzuto zien dat uiteindelijk zelfs de immanentie samenvalt met de transcendentie.
Tussen de regels door relativeert de schrijver ook het belang van deze filosofische reflecties. Satori valt immers niet in taal te vatten. Hoe belangrijk je verlichtingservaring ook is, het is als een waterdruppel die valt in een onpeilbare diepte.
Op de omslag van het boek staat een berg die reflecteert in een rivier met daarin een eilandje. Berg en Rivier als metafoor voor de dialectiek van rust en beweging. Het eilandje in het midden van de rivier is een prachtig integraal onderdeel van de afbeelding. De lezer is soms op het eilandje midden in de rivier vanwaar hij deze koan van alle kanten kan beleven om dan – van een afstand bekeken - weer op te lossen in het gehele beeld.
De verhandelingen in dit boek vergden behoorlijk wat gymnastische toeren, maar creëerden uiteindelijk iets van de beoogde ruimte in mijn geest. Een bijzonder boek dat voor de zenstudent een werkelijke verrijking kan zijn.
Zen en de bubbelkamer
Door zen plan uitgevoerd
Vertrouwen ontwikkelen
Bevrijd van hoop?
Zenvol Pasen
Rients in gesprek met Foppe de Haan