Kunst zien en zen
Bernadette Kester, Zen.nl Rotterdam
Regelmatig bezoek ik exposities en ervaar dan steeds weer dat kijken naar kunst iets met me doet, iets goeds doet met me. Het roept ook een verlangen in me op om erover te schrijven en zo mijn kijkervaring te onderzoeken, met anderen te delen en wellicht zelfs anderen te stimuleren ook te gaan kijken. Het gaat me niet om de vraag wat kunst is, maar om de ervaring ervan. Voorlopig versta ik onder kunst alles wat in een museum of galerie geëxposeerd wordt (zowel binnen als buiten), dus alles wat onder de definitie van kunst valt, en dus ook fotografie.
Kijken naar kunst, kunst ervaren tilt me op, verlicht, schept ruimte en maakt me gelukkig. Altijd doet die ervaring me denken aan zen. Het kijken naar kunst is voor mij een vorm van meditatie, maar wat voor vorm? Wat is het in een kunstwerk, wat is het in mij – degene die kijkt – en wat is het dus in die ontmoeting dat me optilt, verlicht, verruimt en gelukkig maakt (en misschien nog wel meer doet)? En welke rol spelen zen en meditatie in hoe ik kunst beleef, interpreteer en ervaar? Dit zijn vragen die ik verder wil onderzoeken door erover te schrijven. De ingebakken impuls om er eerst iets over te lezen negeer ik voorlopig; ik schrijf over en vanuit mijn eigen kijkervaring en verbind dat met wat ik heb geleerd en leer in mijn beoefening van zen.
Gisteren bezocht ik in het Nederlands Fotomuseum een expositie van Sebastião Salgado, een Braziliaanse fotograaf bekend om zijn sociaalkritische, maatschappelijk betrokken foto’s. Ik kende zijn naam, wist dat hij wereldberoemd is, maar voelde me aanvankelijk niet direct geroepen de tentoonstelling te bezoeken. Ik zie dagelijks genoeg sociaal-realistische beeldreportages in het nieuws. De aanleiding om naar dit museum te gaan was een fotoworkshop waarvoor ik mijn kleinzoon Noah (9 jaar) had opgegeven. Toen hij met zijn workshop aan de slag ging, besloot ik bijna achteloos ook maar eens door de tentoonstelling te lopen. En ‘achteloos’ betekent hier: zonder speciale verwachtingen, onbevangen, open.
Ik wandelde een door schotten verdeelde ruimte zonder daglicht binnen. Het voelde meteen als een ander universum. Weinig prikkels en geen kleur; alleen het werk van Salgado gevuld met alle grijstinten die je maar tussen zwart en wit kunt bedenken. De fotograaf nuanceert en contrasteert. Hij toont ons het hele spectrum: zwart in wit en wit in zwart. Foto’s van lege landschappen, met bergen, gletsjers, zand, zee, rivieren en jungles. Salgado voer daar in een luchtballon overheen en biedt zo een ‘vogelperspectief’ op delen van de wereld die praktisch ontoegankelijk zijn voor mensen. Hij opent wat gesloten is, hij ontsluit. Vanaf een afstand dringt hij erin door, observeert en neemt deel. Acht jaar deed hij over zijn reis door de meest onherbergzame delen van de wereld. Hij benadert die onherbergzaamheid met een zekere eerbied en vanuit een constante verwondering.
Gemoedstoestanden waar hij mij deelgenoot van maakt. De lege landschappen zijn meestal zonder mensen, maar vol met leven. Dat leven zie ik niet alleen in de gefotografeerde dieren, bomen, planten en een enkele keer mensen, maar ook in wat we doorgaans niet als levende materie beschouwen: gesteente, gruis, basalt, rotspartijen, bergen, eilanden, zand- en ijsformaties, wolkenpartijen. Die kronkelen, bewegen, vormen zich of worden gevormd. Vorm in leegte, leegte in vorm. Overweldigend en stil makend. Het in de foto’s gestolde landschap komt tot leven door mijn kijken; door de landschappen en alles daarin bijna zelf te ervaren. Door met aandacht te kijken verbond ik me met het leven in zijn foto’s.
Nu dringt zich toch een boektitel bij me op,
The object stares back, en zo is het: alles wat ik op deze foto’s zie – enorme albatrossen, duizenden pinguïns, de staartvin van een walvis – kijkt me aan en ik weet tegelijkertijd dat dat wat me aankijkt op dat moment deel van mij uitmaakt, dat ik door deze foto’s ook mezelf aankijk, en deel uitmaak van datzelfde universum als wat Salgado waarnam en vastlegde. De tentoonstelling kreeg de titel
Genesis, wat in het Grieks ‘ontstaan’ betekent. Hij laat ons letterlijk en figuurlijk ‘stilstaan’ bij dat wat voortdurend verandert, bij de beweging van het ontstaan.
Noah kreeg in zijn workshop de opdracht met beelden een ode aan de planeet te brengen, net als Salgado doet. Hij fotografeerde zichzelf onder een boom in het stedelijk landschap.
Podcasts Arthur Nieuwendijk
Projecties bij Pasen
Ontdek de kracht van acceptatie
Zen en de bubbelkamer
Door zen plan uitgevoerd
Vertrouwen ontwikkelen