ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven

Spinoza en Yoga

100

Door Rients Ranzen Ritskes / Zen.nl Nederland /27 november 2025

In dit artikel vertel ik over de filosoof Andrea Sangiacomo, die in zijn werk een stevige brug slaat tussen filosoferen en oefenen in aandacht. Hij werd onlangs benoemd tot hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. In zijn boek (in het Engels) Spinoza’s Yoga laat hij zien hoe inzicht, aandacht en vreugde elkaar versterken.

Ooit begon ik aan de studie filosofie in Utrecht, maar ik haakte al snel af op het theoretische en bijna puur taalkundige gehalte van de studie-opzet. Niet dat ik niet wist dat filosofie theoretisch was, maar de kloof tussen de theorieën en inzicht was voor mij onoverbrugbaar. Het ging alleen maar over theorie en inzicht leek haast taboe. Inzicht was iets waarvoor je niet naar de universiteit moest komen. Deze kloof leek op die in de gereformeerde kerk waar ik toen nog lid was, waar het dogma van de kerk centraal stond. Ik verliet de kerk en de filosofie om dezelfde reden: te veel woorden, te weinig beoefening, inzicht en wijsheid.

De nieuwe data van de vijfdaagse Zen Yoga Vakanties 2026 zijn bekend.
Zie deze link voor meer info en aanmelding.

Wel bleef ik tien jaar aan de universiteit werken, maar dan als studieadviseur. Daar hielp ik studenten vaak succesvol door hun studie. Ik leerde ze mediteren en concentreren en wist velen te motiveren meer aan hun fysieke conditie te werken. Allemaal praktische zaken waardoor ze mentaal en fysiek beter in hun vel kwamen te zitten en betere studieresultaten behaalden. De faculteit filosofie hield ik voor gezien, maar het verlangen naar inzicht bleef. Zelfstudie en zenbeoefening werden mijn weg. Zen, als het pad waarop je oefent te denken wat je doet en te doen wat je denkt.

Naast boeddhistische boeken bleef ik ook westerse filosofie lezen. Ik nam veel standaardwerken ter hand, zoals die van Plato, Descartes, Hume en onze eigen Spinoza. Spinoza’s Ethica las ik tweemaal van kaft tot kaft en ik onderstreepte op elke bladzijde wel iets. In die tijd, veertig jaar geleden, werden Spinoza en het boeddhisme nog niet - zoals nu vaak - in één adem genoemd. Toch herkende ik onmiddellijk de parallellen: de nadruk op inzicht, vrijheid door begrip en vooral ook het doorzien van het ego. Sinds die tijd zijn er veel bruggen geslagen tussen Spinoza en het boeddhisme en is de link tussen beide veel beschreven. Maar Andrea Sangiacomo voegt met zijn boek Spinoza’s Yoga echt een nieuwe dimensie toe. Hij leest Spinoza’s leven en leer als een oefenweg naar verlichting.

Ik heb altijd Spinoza’s werk als lenzenslijper als symbool gezien voor zijn levenshouding. Het ambacht van lenzen slijpen vraagt om uiterste concentratie. Een mooier symbool is er niet voor het slijpen van de geest, het polijsten van zijn zinnen en het trainen van het denken. Hij sleep zijn lenzen, zijn denken en zijn zinnen met uiterste precisie. En, zou Sangiacomo toevoegen, Spinoza moedigt met zijn schrijven ons aan hetzelfde te doen en zijn voorbeeld te volgen.

De filosoof als yogi

Andrea Sangiacomo is universitair docent in Groningen en bijzonder hoogleraar in Rotterdam, waar hij de leerstoel The Actuality of Spinoza bekleedt. Hij is een denker die zich niet verliest in abstractie, maar filosofie ziet als levenskunst. In zijn boek Spinoza’s Yoga, Practice of Power and Experience of the Infinite laat hij zien dat Spinoza’s denken verwant is aan de Indiase yogatraditie. Niet omdat Spinoza oosters dacht, maar omdat hij, net als yogi’s en zenmeesters, filosofie beoefende als training van de geest.

De onmacht van het verlangen

Sangiacomo brengt een van de meest wezenlijke overeenkomsten tussen Spinoza’s leer en die van de yoga- en zentraditie helder naar voren, namelijk het universele streven naar geluk. In dit streven raken we verstrikt in emoties zoals begeerte en verliezen daardoor onze vrijheid. Dit zijn de bubbels in mijn theorie. Net als de Boeddha zag Spinoza de begeerte als de wortel van ons lijden. Spinoza’s remedie is geen afkeer van verlangen, maar het zuiveren en doorzien ervan. Verlangen is energie, of zoals ik het noem, energie om te bewegen. Zodra we begrijpen waar ons verlangen werkelijk vandaan komt, verandert het van een blinde drang in een bewuste kracht. In die omkering ligt onze vrijheid, aldus Sangiacomo.

De liefde die begrijpt

Het hoogtepunt van Spinoza’s oefenweg noemt Sangiacomo de intellectuele liefde tot God, oftewel de vreugde die ontstaat wanneer we de samenhang van alles doorzien. Dat is wat wij in zen verlichting noemen. Voor wie die samenhang ziet, verdwijnt de scheiding tussen ik en wereld. In Zen.nl spreken we dan over eenheidsbewustzijn, daar waar we door meditatie het onderscheid tussen binnen en buiten steeds minder gevoeld wordt. Of zoals de Hartsutra zegt: vorm is leegte, leegte is vorm.

De nieuwe data van de vijfdaagse Zen Yoga Vakanties 2026 zijn bekend.
Zie deze link voor meer info en aanmelding.

De kracht van de praktijk

Wat Spinoza’s Yoga bijzonder maakt, is dat het denken en doen zo mooi verbindt. Voor Sangiacomo is vrijheid geen afzondering, maar juist de integratie van ons denken, in het lichaam en in onze samenleving. De geest vraagt helder denken, het vermogen emoties te begrijpen in plaats van door hen geregeerd te worden. Het lichaam vraagt harmonie, aandacht voor adem, voeding en ritme. En de samenleving vraagt gemeenschap, dialoog en mensen die elkaar zien zitten.

Een westerse vorm van zen

Wat mij treft, is hoe goed Sangiacomo duidelijk maakt dat Spinoza’s vrijheid een variant is op de yoga- en zenfilosofie. Spinoza leert dat we pas vrij zijn wanneer we ophouden ons te verzetten tegen de werkelijkheid. De vraag komt bij mij op of Spinoza niet meer zenmeester was dan yogi, omdat de yogatradities streven naar het opgaan in het Absolute, terwijl Spinoza midden in de wereld stond. Ook in de zentraditie is er na de ervaring van eenheid weer de oproep om terug te keren naar de markt. Vrijheid is niet loskomen van het leven, maar het leven ten volle beamen. Alles wat is, is noodzakelijk, schrijft hij, en juist daarin ligt onze vreugde.

Een filosoof zoals ik ze miste

Spinoza’s Yoga deed mij terugdenken aan meer dan 45 jaar terug in Utrecht. Hoe anders zou dat zijn geweest als er meer docenten waren geweest die, zoals Andrea Sangiacomo, oog hadden voor het thema levenskunst, want dat is toch waar het in de filosofie vanaf Aristoteles om begonnen is. Sangiacomo schrijft niet over Spinoza, maar laat Spinoza herleven als levenskunstenaar en inspirator voor zijn eigen leven. Spinoza is dit voor mij al vier decennia lang en wordt het door dit mooie boek van Sangiacomo hopelijk voor velen.

Sangiacomo als studieadviseur

Gefascineerd door zijn boek ben ik online een podcast van hem gaan luisteren, al even boeiend als zijn boek. In een daarvan, over Descartes’ Meditaties, ontpopt hij zich bijna als studieadviseur. Hij zegt daar dat filosofie geen droge theorie is, maar een oefening in bewustzijn. Wie een tekst van Descartes of Spinoza leest, oefent niet alleen het verstand, maar ook de aandacht. Wat voel je terwijl je leest? Welke spanning of weerstand roept een woord als ‘God’ bij je op? Juist dat gevoel is de ingang tot begrip. Concentratie ontstaat niet door wilskracht of druk, maar uit betrokkenheid en rust. Zodra je de tekst als iets persoonlijks ervaart, verdwijnt de scheiding tussen denken en voelen. Lezen wordt dan een vorm van meditatie, aanwezig zijn bij wat er in jou beweegt terwijl je de woorden tot je neemt. Filosofie lezen als spiegel van je zijn, precies wat Sangiacomo’s Spinoza ons leert: begrijpen is vreugde.

Vind je het de moeite waard dit soort filosofische artikelen te lezen in ZenActueel? Geef het dan een hartje.

Bron:

Andrea Sangiacomo, Spinoza’s Yoga, Practice of Power and Experience of the Infinite, University of Groningen Press, 2025.

ZenActueel Blog

Aanbevolen links:
Zen Incompany
Zen.nl winkel

ZenActueel nieuwe artikelen

Verslag boomplantdag Woerden

Twijfelmoedig | De moed om niet-te-weten

Wat nam ik mee uit Taiwan?

De aanslagen in Parijs hebben me gelukkig gemaakt

Verslag themadag over: toeval

Zen.nl Boomplantdag in Oudelande / Zeeland