Elkaar leren verstaan, met en zonder woorden
In een vorige ZA beschreef Renée Mulder het begin van de sesshin met Floor Rikken. In deze en een volgende editie gaat Janneke Passenier (teishosecretaris) dieper in op het thema dat centraal stond in deze retraite.
Janneke Passenier, Zen.nl Utrecht
Sesshin betekent eenheid van hart, en tijdens de sesshin van Floor wordt het eenheid van beoefening. Je overgeven aan het strakke programma van de sesshin, je grenzen oprekken, elkaar nodig hebben, juíst door elkaar met rust te laten, en dat is lastig. Voelen en er niets mee doen. Het thema van de sesshin is: Elkaar verstaan. Paradoxaal genoeg draagt stilte tijdens de sesshin daaraan het meest bij. We hebben ruimte en vertraging nodig. Floor raadt ons aan om vooral de vertraging op te zoeken, door in de pauzes zoveel mogelijk naar buiten te gaan en langzaam te wandelen, stap voor stap, en bijna stil te vallen. Het gebeurt nu!
De hoofdingrediënten om elkaar te verstaan zijn jij en ik, wie dat dan ook zijn. Er wordt iets uitgewisseld. Het gaat over betekenis, begrip. Elkaar verstaan gaat over taal, zintuigen, luisteren en expressie, en als het goed is, komt dat alles samen in intimiteit.
Taal en werkelijkheid
De rode draad in elkaar verstaan zijn
werkwoorden: afstemmen en tonen. Het gaat erom continu af te stemmen en je laten zien. Elkaar verstaan gaat over voelen. Vaak zijn woorden niet eens nodig om elkaar goed te verstaan. Taal gaat altijd over nu, maar nooit weten we zeker waar het over gaat, ook al denken we dat wel. Bestaat er een werkelijkheid? En wiens of wier werkelijkheid is dat dan?
We doen een kleine oefening. Floor vraagt ons te kijken naar onze hand. Daarna vraagt ze het woord ‘hand’ op te schrijven en vervolgens onze hand te tekenen. Als laatste moeten we die hand voelen. We hebben gehoord, geschreven, gekeken, getekend en gevoeld. Dat is waar zen over gaat. Gewoonlijk maken we dat onderscheid niet. De woorden, de letters, zijn anders dan de hand die we net hebben getekend en gevoeld.
In sommige talen worden geen klinkers geschreven. Al lezend moet je de klinkers zelf invullen. Met ‘bd’ kan bed, bad, bid of bod bedoeld worden. Dan moet je leren voelen waarover het gaat. Er is geen taalhardheid. Een woord kan steeds iets anders betekenen, afhankelijk van de context. In zen hebben we het over levende taal, die echt iets uitdrukt, wat meer is dan het woord. Kun je achter en om het woord heen kijken?
Taal schept onze werkelijkheid, woorden hebben macht, taal dwingt. Als we naar films kijken, kan onze fantasie de categorieën oprekken. Als die groter worden dan ons voorstellingsvermogen, kunnen we meer gaan zien. Onze wereld wordt op die manier rijker.
Met woorden kunnen we iets maken. We zetten het vast, en dan is het iets. Soms is dat nodig om ergens grip op te krijgen. Zijn we ons dat bewust en kunnen we achter en om de woorden heen kijken? Taal is het mooist als die nog net een beetje vaag is, nog niet verstard. Dan nodigt taal uit!
Bijwerkingen
Floor wijdde haar proefschrift aan bijwerkingen. Tijdens de sesshin legde ze uit dat een bijwerking een stukje van de werking is, alleen op dat moment niet het gewenste deel, maar misschien op een ander moment wel. Een middel om bloeddruk te verlagen werkte niet goed. Een van de bijwerkingen was meer haargroei. Daardoor gingen dermatologen inzien dat dit een voordeel zou kunnen zijn. Woorden kunnen door meerdere domeinen te reizen. Noem het bijwerking en we willen het niet; noem het haargroei (een voordeel), en we willen het wel!
Elkaar verstaan gaat over taal én ook weer niet, over woorden én ook niet over woorden.
In de film
Starwars zit R2D2, een robot, die alleen maar ‘bliepbliepbliep’ zegt en eigenlijk begrijp je iedere keer wat hij zegt. Mister Data (uit
Startrek) spreekt zevenduizend talen, maar de meest eenvoudige dingen begrijpt hij niet. Taal alleen is niet genoeg. Alle kanttekeningen die we zetten bij taal dienen als verrijking. Taal is middel, maar hoe werkt dit middel?
Zintuigen
We gaan op
sesshin om stil te worden, zo weinig mogelijk prikkels te krijgen, op te ruimen, los te laten, ruimte te maken en dat gebeurt in lichaam en geest. Loslaten is weer in beweging komen. Het gaat om het loslaten van ideeën, meningen, verhalen én over het loslaten van de gespannen kaken, de gespannen spieren. Helemaal aanwezig zijn in een ontspannen lichaam en geest helpt om elkaar en onszelf te verstaan.
Met je zintuigen ervaar je de wereld, maar je voelt ook van binnen, met je buik, je maag, je spieren. We doen een kleine oefening: Floor vraagt ons onze ogen te sluiten en met onze ene hand de andere hand te onderzoeken, de aandacht te brengen naar de hand die onderzoekt. Wat voelt die? Dan met de aandacht te gaan naar de hand die onderzocht wordt. Wat voelt die? En voelen we die ook van binnen? Voelen we de hand die we hebben onderzocht en wat voelen we?
We merken op dat we de hand kunnen benaderen én tegelijk van binnen ervaren. Blijkbaar kunnen we op verschillende manieren in de wereld zijn.
Je kunt je hand tot object maken, de vorm van je hand, je nagels, vingers. Iets tot object maken schept enige afstand; je kunt dat object en delen ervan benoemen, beoordelen, categoriseren. Dat doen we vaak. We kijken ergens naar, doen er iets mee of vinden er wat van. Maar de hand ook van binnenuit ervaren is veel lastiger: warm, beetje getintel aan de vingertoppen; de grenzen zijn minder scherp. Hoe zou je de binnenkant van je hand moeten tekenen? Dan raken we aan het subject, wat wezenlijk anders is dan iets tot object maken.
Om elkaar te verstaan is het waardevol – zo niet noodzakelijk – om vaker bij het subjectieve te kunnen blijven en in zekere zin is dat de ervaring van het mediteren: je zit, je ervaart, je glijdt even weg, komt weer terug. Je gaat heen en weer, je laat los en komt terug, je ervaart dat je naar binnen gaat. Van binnenuit blijven voelen betekent ten volle ervaren zonder vast te zetten. Constateren wat je voelt én weer terug naar het voelen, even benoemen om je bewust te worden van de ‘waarheid’ van dat moment én weer loslaten van het woord, het object, door weer te gaan voelen.
Floor introduceert de term proprioceptie: het vermogen van een organisme om de positie van het eigen lichaam en lichaamsdelen waar te nemen. Hoe meer we kunnen voelen, hoe meer we kunnen verstaan door te voelen, en direct weer te voelen. Zo kunnen we onszelf tot voelend wezen ontwikkelen en zo de wereld benaderen. Kijken, luisteren, voelen, benoemen (object) en weer opnieuw voelen (subject), kijken en luisteren.
Als je in staat bent iedere keer weer los te laten ontstaat er ruimte om te verstaan. Soms is het de moeite waard om gedurende een langere periode een object dat je heel goed kent steeds weer te bekijken. Door deze oefening leer je steeds weer terug te gaan en te ervaren hoe gesloten we zijn als we blijven steken in: dit is het. We kunnen onszelf leren verder te kijken, los te laten en weer opnieuw te kijken. In het klooster in Amerika deed Floor dat drie maanden lang met de lepel waarmee ze at; steeds weer dezelfde lepel, ernaar kijken, die voelen en er soms zo in opgaan dat ze niet meer wist wat het was. Opgaan in de kleur, vorm, textuur. Ze zegt hierover: Het is zo mooi om de volheid van iets te ervaren! Open naar de wereld kijken met je hele lichaam en geest.
Vijf ramen
Wij zien – door ons denken vanuit ons ‘huis met vijf ramen’, onze zintuigen – maar een stukje van de werkelijkheid. We hebben geen idee hoe wij de werkelijkheid ervaren. Wat is het meest werkelijke? Is er een werkelijkheid? We kunnen niks bewijzen. We ervaren op zoveel manieren en allemaal weer anders. We scheppen allemaal onze werkelijkheid in dit grote geheel. Er zijn wetenschappers die zich bezighouden met het ‘voelen’ van kleuren, andere laten via impulsen dove mensen ‘horen’. Dit laat zien dat we maar een fractie van onze mogelijkheden gebruiken. We kunnen onze grenzen oprekken, en dat is mooi. We zijn één geheel; de hersenen zijn lijf en andersom. Als we het subjectieve meer ruimte geven, komen we verder. Alles objectief bekijken biedt schijnzekerheid. We ontkomen er niet aan om te benoemen, maar moeten vooral subjectief blijven.
Vriendschap als keuze
De komende herfstsesshin van 14 t/m 20 oktober onder leiding van Lilian van der Vaart zal gaan over ‘Vriendschap als keuze’.
Voor deze sesshin zijn nog enkele plaatsen beschikbaar.
Klik hier voor meer informatie en aanmelding.
Projecties bij Pasen
Ontdek de kracht van acceptatie
Zen en de bubbelkamer
Door zen plan uitgevoerd
Vertrouwen ontwikkelen
Bevrijd van hoop?