Performance ‘The Artist is Present’, M. Abramovic 2010, MOMA New York
Zen en creativiteit
In dit artikel verkent Eelco Smits, begeleider van de komende Werkweek Zen en Creativiteit van 13 t/m 17 augustus hoe deze twee elementen zich verhouden en wat wij er uit kunnen leren.
Eelco Smits, Zen.nl Westdorp
De afbeelding toont een fragment uit een spraakmakende performance uit 2010 getiteld ‘The Artist is Present’ van de Servische kunstenares Marina Abramovic. De performance kan worden beschouwd als een lange, uitputtende, bijna bovenmenselijke marathonmeditatie. Het optreden was onderdeel van een overzichtstentoonstelling van het werk van Marina Abramovic. Zij zat drie maanden lang letterlijk alleen maar aanwezig te zijn in het mekka van de moderne kunst, het Museum of Modern Art in New York. Haar performance was eenvoudig van opzet. Drie maanden lang, zes dagen in de week, van tien uur ’s morgens tot vijf uur ’s middags, mochten museumbezoekers tegenover Marina gaan zitten in de aula van het museum, om zo lang als zij dat wilden oogcontact met haar te hebben. De bezoekers moesten zich slechts aan twee regels houden: ze mochten niet spreken en Marina niet aanraken.
Met dit unieke kunstproject sloot Abramovic haar carrière als performancekunstenaar (voorlopig) af. Die loopbaan begon in de jaren zeventig van de vorige eeuw; ‘The Artist is Present’ was in tijd haar langste, en in vorm haar eenvoudigste performance ooit. Twee mensen zitten stilzwijgend tegenover elkaar en maken meer of minder lang oogcontact. Niet meer niet minder. Tegen alle verwachtingen in werd deze performance de meest succesvolle uit haar carrière. Vanaf dag één stonden de New Yorkers in de rij om tegenover Marina te mogen zitten. Die rijen liepen zelfs tot ver buiten het museum. Vanuit de hele wereld kwam aandacht voor haar project. De behoefte aan echt en diepgaand contact bleek levensgroot te zijn.
Marina Abramovic: “Ik denk dat de mensen verrast waren door de pijn die in hen opborrelde. Volgens mij kijken mensen nooit echt in zichzelf. We doen allemaal zoveel mogelijk ons best om confrontatie te vermijden. Maar deze situatie was totaal anders. Eerst wacht je urenlang om voor me te mogen zitten. Dan zit je voor me. Je wordt gefilmd en gefotografeerd. Je wordt bekeken door mij. Je kunt geen kant op, alleen in jezelf. En dat is het punt. Mensen hebben veel pijn en we proberen allemaal die weg te drukken. En als je emotionele pijn maar lang genoeg wegdrukt, wordt het lichamelijke pijn.”
Uit: ‘Walk through walls’ 2016 van Marina Abramovic
Het zen-gehalte van deze indringende performance is duidelijk. Meditatie wordt in Abramovic’s performance ingezet om pijnlijke emoties boven te laten komen, zodat deze bewust doorleefd kunnen worden. Dit is ook de essentie van zen. Bij zenmeditatie gaat het om het verwerken van onverwerkte negatieve en positieve ervaringen. Het verwerkingsproces levert inzicht op, waardoor een meer open en flexibele geest kan ontstaan. Hier ligt de relatie met creativiteit. Een geest die niet te veel door bubbels wordt gedomineerd is creatiever van aard.
Maar
wat is creativiteit? Ook voor het antwoord op deze vraag is het interessant ons te richten op het kunstwerk van Abramovic. Wat maakt dit project zo intrigerend? Waarom ervaren velen deze performance als nieuw, fris, positief en vitaal? Omdat deze voortkomt uit creativiteit. Marina Abramovic maakte een nieuwe verbinding met bestaande elementen. Ze combineerde een bestaande, eeuwenoude meditatiemethode met een nieuwe context, namelijk de museale kunstwereld. Twee werelden komen in haar performance voor het eerst bijeen, en dan gebeurt er iets wonderlijks. De nieuwe combinatie blijkt een volstrekt eigen perspectief te zijn. Meditatie, tot dan toe voorbehouden en gelieerd aan bepaalde spirituele tradities, wordt door haar tot een kunstuiting getransformeerd. Dit is creatief.
Waarnemen
Het combineren van bestaande elementen tot iets nieuws kom je vaak tegen in de kunstgeschiedenis. Grote en invloedrijke kunstwerken tonen vaak een nieuw perspectief dat ontstaat nadat de kunstenaar verassende combinaties heeft ontdekt. Vincent van Gogh kwam met zijn zinderende kleurrijke landschappen toen hij zijn rauwe schilderstijl kon laten fuseren met het licht van de impressionisten en het heldere licht van Zuid Frankrijk; Picasso vernieuwde zich radicaal toen hij Afrikaanse maskers ging verwerken in zijn kubistische schilderijen. Steeds weer blijkt bij betekenisvolle kunst dat er sprake is van een nieuwe combinatie van bestaande elementen.
Creativiteit is in de kern van de zaak niets anders dan het waarnemen van nieuwe combinaties – waarnemen in de brede betekenis van het woord: zien, horen, proeven, bedenken en aanvoelen. Creëren betekent maken, scheppen en wordt meestal gezien als een actief principe. We vinden iemand creatief als diegene kunst maakt. Maar ook het passieve creëren is minstens zo waardevol. In staat zijn om creativiteit te herkennen in een schilderij, in een muziekstuk of concert, in een culinair gerecht of in de dagelijkse omgeving maakt het leven rijk en gelaagd. In ‘The Artist is Present’ zijn beide principes terug te vinden; allereerst zien we een artistieke creatie van Abramovic en dan het passieve principe in het publiek dat het deze creatie herkent en waardeert.
Interesse voor dit thema? Dan is de werkweek waarin Zen en Creativiteit centraal staan iets voor jou. In deze week werken we met klei. Dat lijkt heel iets anders dan de performancekunst van Abramovic, maar toch hebben beide kunstvormen gemeenschappelijke kenmerken. Juist door het in stilte werken met klei, wordt de overeenkomst voelbaar. De klei zegt ook niets terug, maar vormt door de stilte de perfecte spiegel van onze creatieve geest. Het gesprek met klei is het vormgegeven gesprek met onze innerlijke drijfveren.
Zie voor meer informatie over de Werkweek Zen en Creativiteit die gehouden wordt op het platteland van Drenthe:
https://www.zen.nl/agendas/activiteiten/zenkeramiekweek/
Podcasts Arthur Nieuwendijk
Projecties bij Pasen
Ontdek de kracht van acceptatie
Zen en de bubbelkamer
Door zen plan uitgevoerd
Vertrouwen ontwikkelen